Op 7 december 1946 ontstaat het COC in Amsterdam onder de naam Shakespeareclub. De organisatie komt voort uit de lezerskring van het tijdschrift Levensrecht. Dit blad voor homoseksuelen verscheen sinds maart 1940, maar ging door de Tweede Wereldoorlog al snel ondergronds. In 1949 wordt de Shakespeareclub omgedoopt tot het Cultuur- en Ontspannings Centrum: het C.O.C.. Niek Engelschman wordt onder het pseudoniem Bob Angelo de eerste voorzitter. (Lees hier meer over Bob Angelo)

In de eerste decennia van ons bestaan richten we ons op het organiseren van opvang en sociale activiteiten voor lesbische, homoseksuele en biseksuele mensen. Na Amsterdam ontstaan er COC’s in onder meer Den Haag, Rotterdam en Utrecht. We zetten ons samen met anderen in voor de afschaffing van het discriminerende artikel 248-bis van het Wetboek van Strafrecht. Dat artikel stelde dat homoseksuele contacten met mensen tussen 16 en 21 jaar strafbaar was, terwijl heteroseksueel contact al vanaf 16 jaar was toegestaan. Ook zet het COC zich in voor officiële erkenning (‘koninklijke goedkeuring’) van de eigen organisatie, waartegen de autoriteiten zich lang verzetten. Artikel 248-bis werd in 1971 afgeschaft en de officiële erkenning van het COC volgde in 1973. In de jaren zeventig bereikt het COC dat homoseksuelen niet langer automatisch wegens ‘geestelijke instabiliteit’ (ofwel: S5) worden afgekeurd voor de dienstplicht. Al sinds de eerste jaren van haar bestaan maakt het COC zich ook sterk voor de positie van de regenbooggemeenschap in andere landen.

In het begin varen we een voorzichtige koers; homoseksualiteit is nog een groot maatschappelijk taboe. Kenmerkend is dat de organisatie (Shakespeareclub) en de eerste voorzitter (Bob Angelo) opereren onder een schuilnaam. Dat verandert wanneer Benno Premsela voorzitter wordt (van 1962 tot 1971). Hij treedt als eerste openlijk homoseksuele activist naar buiten op de Nederlandse televisie. De maatschappelijke opvattingen over (homo)seksualiteit beginnen te veranderen: waar in 1968 nog meer dan 35 procent van de Nederlandse bevolking uitgesproken negatief staat tegenover homoseksuelen, is dat tegenwoordig minder dan 10 procent.

In de jaren tachtig en negentig van de twintigste eeuw richt het COC zich met name op de bestrijding van de hiv/aidsepidemie en de totstandkoming van anti-discriminatiewetgeving. Wanneer aids in de jaren tachtig ongenadig toeslaat onder homoseksuele mannen, accepteert de Nederlandse overheid het COC als gesprekspartner namens de homogemeenschap. Er komen gerichte preventiecampagnes en specifieke hulpverlening. Het pleidooi van het COC en andere organisaties voor betere anti-discriminatiewetgeving resulteert in de Algemene wet gelijke behandeling (1994), die onder meer discriminatie op grond van homoseksuele gerichtheid verbiedt. Waar het COC aanvankelijk pleit voor het geheel afschaffen van het burgerlijk huwelijk (de organisatie wil een geïndividualiseerd relatiemodel), schaart men zich in 1995 achter het pleidooi van mensen als Kees Waaldijk, Henk Krol en Jan-Wolter Wabeke voor openstelling van het huwelijk voor paren van gelijk geslacht. Openstelling van het huwelijk volgde op 1 april 2001, en vanaf dit moment mag iedereen die van elkaar houdt met elkaar trouwen.

Vanaf de eerste jaren van de 21e eeuw maakt het COC zich sterk voor een derde fase in de lhbti+ emancipatie. Na het einde aan de laatste vormen van strafbaarstelling (artikel 248-bis, eerste fase) en het grotendeels bereiken van gelijke rechten (openstelling van het huwelijk, tweede fase), pleit het COC voor het nastreven van sociale acceptatie (derde fase). De non-discriminatie normen die in de wet zijn verankerd, moeten nu ook terug te zien zijn in de maatschappij. Voorlopig hoogtepunt is dat voorlichting over lhbtiqa+ personen, na een jarenlang pleidooi van het COC, sinds 2012 verplicht is op elke school in Nederland. Ook ontwikkelt de regering op aandringen van het COC een sterker lhbtiqa+ emancipatiebeleid.

Het COC blijft pleiten voor gelijke rechten. Dat leidt onder meer tot de mogelijkheid voor stellen van gelijk geslacht om een buitenlands kind te adopteren (2009), tot een betere rechtspositie voor lesbische ouders en hun kinderen (2014), tot een vereenvoudigde procedure voor trans personen om hun officiële geslachtsregistratie te wijzigen en tot een verbod op discriminatie om genderidentiteit, genderexpressie en geslachtskenmerken (2019) . Ook kwam er een wettelijk verbod op het aannemen van ‘weigerambtenaren’ en religieuze scholen mogen geen leerlingen en docenten meer wegsturen wegens hun seksuele identiteit. Met Expreszo kent het COC bovendien sinds 1995 een zelfstandig opererend lhbtiqa+ jongerenplatform.

Waar we ons al langer inzetten voor trans personen, wordt in 2012 ook officieel in onze doelstelling vastgelegd dat we opkomen tegen discriminatie om genderidentiteit en -expressie. We zijn daarnaast nauw gaan samenwerken met de intersekse beweging; in 2017 wordt in onze doelstellingen vastgelegd dat we ons inzetten tegen discriminatie wegens geslachtskenmerken. Samen zetten we ons in tegen discriminatie en vooroordelen over het hokje waarin mensen zouden moeten passen op grond van hun geboortegeslacht, op wie ze verliefd worden, hoe ze zich horen te gedragen en wat voor een lichaam ze zouden moeten hebben. 

Om effect en bereik van ons werk te vergroten, werken we samen met tal van maatschappelijke organisaties. Zo zetten we ons in voor 50-plussers met ouderenbond ANBO, voor gezondheidszorg zonder vooroordelen met Women Inc. en met Pan African ILGA and ILGA Asia voor mensenrechten van lhbtiqa+ personen in Afrika en Azië. Ook werken we nauw samen met Transgender Netwerk Nederland (TNN), de Nederlandse organisatie voor seksediversiteit (NNID) en Bi+ Nederland. 

COC Nederland is sinds 2011 gevestigd aan de Nieuwe Herengracht in Amsterdam en beschikt over een professionele organisatie van zo’n dertig personen. 

Voor meer informatie over de geschiedenis van het COC, zie bijvoorbeeld: Rob Tielman, Homoseksualiteit in Nederland (Uitgeverij Boom, Meppel, 1982); Gert Hekma, Homoseksualiteit in Nederland van 1730 tot de moderne tijd (Uitgeverij Meulenhoff, Amsterdam, 2004); Pieter Koenders en Hans Warmerdam, Cultuur en Ontspanning – Het COC 1946-1966 (Publicatiereeks Homostudies, Utrecht, 1987); of raadpleeg het Internationaal Homo/Lesbisch Informatiecentrum en Archief, IHLIA.